Hey mortals, daar ben ik weer! Klaar voor een tweede verhaal? Dit keer duiken we in een mythe over een wel heel bijzonder persoon. Of moet ik zeggen… twee personen?
Content warning: deze mythe gaat over dwang en grensoverschrijdend gedrag, al houd ik het luchtig en zonder nare details.
De mythe van Hermaphroditus
Lang, lang geleden, in het oude Griekenland, leefde er een jongeman genaamd Hermaphroditus. Volgens Ovidius’ Metamorphosen – het boek waar deze mythe oorspronkelijk vandaan komt – was Hermaphroditus de zoon van de goden Hermes en Aphrodite. Dat verklaart zijn naam (lekker origineel, Herm-aphroditus) en ook zijn onweerstaanbare charme.
Op een dag zat Hermaphroditus bij een rustige vijver toen hij de aandacht trok van een nimf: Salmacis. Salmacis raakte binnen een seconde smoorverliefd. Niet zomaar verliefd, maar op een manier die alleen voorkomt in Griekse mythen: een full-blown, bizarre, onbegrijpelijke obsessie. Ze stapte op hem af en verklaarde haar liefde.
Hermaphroditus? Die had helemaal geen gevoelens voor haar en vond haar opdringerigheid maar akelig. Maar Salmacis, afgewezen door haar zelfverkozen soulmate, had een plan. Ze deed alsof ze vertrok, maar verstopte zich daadwerkelijk in de struiken – een soort mythologische stalker.
Toen Hermaphroditus de vijver in dook, denkend dat de nimf was vertrokken, sprong Salmacis plotseling achter hem aan, pakte hem stevig vast en begon luidkeels te bidden:
‘Goden, zorg ervoor dat hij hier nooit van mij wordt gescheiden
en ik niet loskom van hem.’
(Ovidius Metamorphosen regel 373, vertaling Ben Bijnsdorp)
En voilà: de goden waren blijkbaar fan van alle drama en verhoorden haar bede. Hermaphroditus en Salmacis versmolten tot één lichaam, met zowel mannelijke als vrouwelijke kenmerken. Zo bleef Salmacis voor altijd bij hem.
Hermaphroditus kwam uit de vijver, geschokt door zijn nieuwe lijf. Hij vervloekte de vijver: wie erin zwom, zou dezelfde transformatie ondergaan.
En zo ontstond de eerste intersekse persoon. Met dank aan Salmacis’ obsessieve plannen, natuurlijk.
Het woord hermaphrodiet
De mythe van Hermaphroditus gaf ons het woord hermaphrodiet. Tegenwoordig gebruiken biologen die term voor planten en dieren die zowel eicellen als zaadcellen produceren – zoals regenwormen.
Vroeger werd het ook voor mensen gebruikt, maar inmiddels is de term verouderd en klinkt het voor veel intersekse mensen beledigend. Voor ons mensen is hermaphroditisme namelijk niet een biologisch juiste term: wij kunnen geen volledig werkende zaad- en eicellen tegelijk hebben.
Bovendien hebben de meeste intersekse personen helemaal geen duidelijk zichtbare kenmerken van beide geslachten, zoals hermaphroditus dat had – intersekse kan zich op veel subtielere manieren uiten.
Vandaar dat we liever gewoon de term intersekse gebruiken. Je beschrijft dan iemand zo neutraal mogelijk – als between sexes.
Intersekse mensen nu
In Nederland wonen naar schatting zo’n 85.000 intersekse personen. (Bron: seksediversiteit.nl) Het exacte aantal is alleen wel lastig te bepalen. Dat komt omdat onderzoekers verschillende criteria gebruiken voor wat nou geldt als intersekse en wat niet. Sommige onderzoekers stellen dat tot wel 1,7% van de bevolking intersekse kenmerken heeft – ongeveer het zelfde percentage als het aantal roodharigen wereldwijd. Anderen komen uit op 0,018%. Hoe je ook rekent: het is duidelijk dat intersekse personen bestaan – en altijd hebben bestaan.
De Grieken en Romeinen
Fun fact: De Grieken en Romeinen wisten al lang af van intersekse personen. Griekse artsen zoals Hippocrates en filosofen zoals Aristoteles beschreven dat sommige mensen geboren werden met kenmerken van beide geslachten.
De Romeinen erkenden officieel het bestaan van intersekse mensen in hun wetboeken, maar… there’s a catch. In De Digesten van Justinianus – een soort enorme juridische encyclopedie – stond dat iemand met ‘twee naturen’ moest worden ingedeeld naar de ‘dominante sekse’ – wat dat ook in de praktijk betekende. De intersekse persoon kreeg zo de rechten van een man of vrouw in de Romeinse samenleving.
De cultus van Hermaphroditus
Hermaphroditus was niet alleen een mythologisch personage uit Ovidius verhalen – als zoon van Hermes en Aphrodite werd hij door de oude Grieken en Romeinen aanbeden als een god. Vooral in de Romeinse tijd groeide hij uit tot een cultfiguur.
In Athene stond zelfs een tempel voor Hermaphroditus. Daar offerden mensen op vaste dagen kransen van mirre. Ook hebben archeologen een mal gevonden waarmee kleine beeldjes van Hermaphroditus werden gemaakt. Hoogstwaarschijnlijk waren dat offerbeeldjes of souvenirs – een soort merch uit de oudheid.
In het echte leven hadden intersekse personen niet zo veel geluk als Hermaphroditus – vaak werden intersekse geboortes gezien als een slecht voorteken en werden de babys ‘uit de weg geruimd’.
De Slapende Hermaphrodiet
Van Hermaphroditus bestaat ook een beroemd beeld, de Slapende Hermaphroditus of Slapende Hermaphrodiet genoemd. Het beeld is gemaakt in ongeveer de tweede eeuw na Christus. In 1621 is het bed toegevoegd door de Italiaanse kunstenaar Gian Lorenzo Bernini.
Als je het van de achterkant bekijkt, zie je een slanke, gracieuze vrouw. Maar loop eromheen en – surprise! – van voren is het duidelijk een man.
Persoonlijk vind ik dit een van de mooiste beelden uit de oudheid. Ongelooflijk dat iemand zo een realistisch beeld uit een groot blok marmer kon hakken…
Hoe liep het af voor Hermaphroditus?
Hermaphroditus moest verder leven met zijn nieuwe lichaam.
Er gaat zelfs een ander verhaal dat hij ooit werd belaagd door een man die dacht dat hij een vrouw was. Maar toen de man zijn gezicht zag – met baard en al – schrok hij zich een hoedje en rende weg.
En Salmacis dan?
Tja… na de versmelting horen we niks meer over haar. Het lijkt erop dat Hermaphroditus de controle over hun gedeelde lichaam heeft.
En of Salmacis nog iets meekrijgt? Ovidius laat het in ieder geval open.
Ancient Queers
Voor mij is Hermaphroditus de perfecte volgende stap na Sappho in Ancient Queers. Waar Sappho laat zien dat queer liefde heel oud is, laat Hermaphroditus zien dat er al eeuwen lang aandacht is voor genderdiversiteit en diversiteit van lichaam – al werd dat vroeger verkeerd begrepen. Nu dat er meer aandacht is voor intersekse personen op bijvoorbeeld social media en in de politiek is het belangrijk om te weten: al bij de oude Grieken pasten mensen niet in een hokje!
Dankjewel voor het lezen! Misschien vond ik dit verhaal wel zo interessant dat ik hem eens zal revisiten. Voor nu is het volgende verhaal op de planning: Alexander de Grote. Is je ooit verteld dat hij echt super-queer was? Stay tuned!
PS: Vond je deze post leuk? Lees dan ook het verhaal van Sappho, een lesbische dichteres uit de Griekse oudheid → link